Đọc sách: Tìm về ý nghĩa của lao động và kỹ thuật

Đọc sách

Tìm về ý nghĩa của lao động và kỹ thuật

TRẦN HỮU QUANG*

Thiên khảo luận triết học này không đi vào những khía cạnh tác nghiệp của lao động và kỹ thuật, mà là phân tích kích thước triết học của mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên cũng như giữa con người với nhau trong lao động, cũng không dừng lại ở phạm vi lao động và kinh tế, mà mở rộng nhãn giới ra phạm vi xã hội, chính trị và văn hóa.

Cuốn Tìm về ý nghĩa của lao động và kỹ thuật của Trần Văn Toàn là một thiên khảo luận triết học hiếm hoi vừa ra mắt trên văn đàn Việt Nam vào tháng 11 vừa qua (Hà Nội, Nxb Tri Thức và Đại học Hoa Sen, 2011, 106 trang).

Khởi sự từ những ý tưởng về nhân sinh của các triết gia cổ đại như Khổng Tử (551-479 trước Công nguyên), "có được ở với người khác, và có ở được với người khác, thì mới nên người" (Nhân giả, nhân dã) (tr. 13), tác giả Trần Văn Toàn nêu ra một vấn nạn muôn thuở trong quá trình lao động là "vì sao có nhiều người làm việc đầu tắt mặt tối, mà cứ phải đói rét, ngược lại, có người không làm gì hay là làm rất ít, thế mà cứ có của, có quyền, đàn áp người khác ?" (tr. 13).

Con người từ chỗ được quan niệm như một con người linh ư vạn vật, một homo sapiens với câu nhận xét nổi tiếng của René Descartes (1596-1650) (tôi tư tưởng, vậy là có tôi, Cogito, ergo sum), về sau được bổ sung thêm bằng chiều kích homo faber (con người lao động) (tr. 23-24).

Tác giả cho rằng bàn về lao động và kỹ thuật thì mới chỉ dừng lại ở phạm vi của các phương tiện, còn muốn tìm hiểu cho đáo lý thì "còn phải đặt vấn đề mục đích hay cứu cánh của con người", tức là bước sang "phạm vi của hành động tự do" (tr. 17). Lao động là một thứ hoạt động vừa có tính cách khó nhọc, vừa tạo ra giá trị, nhưng "khi ta thêm vào đó mối liên quan giữa người với người, thì lao động trở thành một vấn đề rất phiền phức" (tr. 34). Tác giả đã trình bầy một cách cô đọng và súc tích các ý tưởng của Hegel và Marx liên quan đến chủ đề này.

Nhà triết học Đức Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) từng cho rằng lao động là "môi giới giữa nhu cầu (...) và phương tiện thỏa mãn nhu cầu" (tr. 43), là "đi ra ngoài bản thân để định hình cho thiên nhiên" (tr. 44), nhưng đồng thời mối quan hệ với người khác trong lao động cũng "đưa cá nhân hạn hẹp lên bình diện phổ biến" (tr. 43). Tuy nhiên, Hegel không coi lao động là "cách thức duy nhất để thực hiện toàn thể bản tính của con người (...) vì người ta còn có nhiều phạm vi khác, như : xã hội, chính trị, nghệ thuật, tôn giáo nữa" (tr. 44-45).

Dựa trên quan niệm của Hegel về ý nghĩa của lao động (tr. 51), nhà triết học Đức Karl Marx (1818-1883) đã tập trung vào việc phân tích các kích thước triết học và kinh tế chính trị của lao động làm thuê của các tầng lớp thợ thuyền để rồi đi đến kết luận về tình trạng "vong thân" của người lao động trong chế độ tư sản (tr. 50). Marx "đã để tâm suy nghĩ và đã đưa ra lý thuyết và giải pháp thực hành" (tr. 34), và chủ trương phải tiến hành "cách mệnh" (tr. 37), nghĩa là làm thế nào để thay đổi vận mệnh của con người nhằm khôi phục phẩm giá của con người, với mục tiêu là "để con người có thể đạt thân" (tr. 46). Ông là "một trong những nhà tư tưởng đầu tiên đã suy tư và đưa ra những dự định cách mạng về giá trị của lao động và kỹ thuật" (tr. 11).

Trong suốt hai thế kỷ qua, nhiều người thường lầm tưởng rằng tiến bộ khoa học kỹ thuật sẽ tự khắc đem lại sự giải phóng cho người lao động. Nhưng một khi mà kỹ thuật càng làm cho "công ăn việc làm thay hình đổi dạng" (tr. 16) thì ngày nay người ta lại càng cảm thấy phải đặt lại vấn đề rằng cuối cùng thì "kỹ thuật phụng sự con người hay là con người phụng sự kỹ thuật ?" (tr. 17).

Quan niệm nhân bản của Marx là nhằm "hòa hợp giữa con người và thiên nhiên và hòa hợp giữa người ta với nhau" (tr. 55). Và cho đến tận bây giờ, "lý thuyết nhân bản của Marx vẫn còn làm cho cả người lao động lẫn trí thức cảm kích và mơ ước một thế giới đại đồng" (tr. 74). Nhưng "cho đến nay, sau bao nhiêu xáo trộn trong xã hội khắp thế giới, vấn đề xem ra vẫn chưa được giải quyết cho ổn thỏa" (tr. 34).

Điều mà chúng ta chứng kiến ngày nay trên khắp thế giới, theo tác giả Trần Văn Toàn, đó là nguy cơ sinh sôi của một thứ "chế độ tư bản phóng túng" (tr. 15) và vẫn còn nguyên đó cái "thảm cảnh" phân hóa giai cấp cũng như phân cách giữa các nước tư bản với các nước nhược tiểu (tr. 15), thậm chí cho đến tận bây giờ "vẫn còn trạng thái luật rừng giữa các nước với nhau", và "cái tệ cá lớn nuốt cá bé thì ta vẫn còn thấy diễn ra hằng ngày giữa các nước với nhau" (tr. 83).

Khác với Marx, tác giả Trần Văn Toàn cho rằng “lịch sử là cái ta không dự đoán trước được”, vì định luật nhân quả chỉ vận hành "một cách tất định trong phạm vi khoa học thiên nhiên về sự vật vô tri", còn "lịch sử thì tùy thuộc vào tự do của cá nhân và vào sự giao thoa giữa dự định và hành động của các cá nhân" (tr. 82).

Mặc dù mang cái nhìn mà mới đọc thì tưởng chừng như bi quan, nhưng ở phần cuối, tác giả đã gợi lại một hướng giải pháp mà nhà triết học Pháp gốc Áo André Gorz (1923-2007) đã đề xướng cho xã hội Tây phương – chúng ta có thể hiểu đây như một lời mời gọi tiếp tục suy nghĩ cho nỗ lực làm cho thế giới con người được công bằng hơn và nhân bản hơn.

Với một lối văn phong tiếng Việt hết sức sáng sủa và dễ đọc, tập sách này cung cấp cho độc giả một cái nhìn triết học mang tính phân tích và phê phán, không chỉ về "ý nghĩa của lao động và kỹ thuật", mà còn khai mở một cách phong phú và bổ ích cho những ý tưởng khái quát về triết lý tổ chức đời sống xã hội.

Giáo sư Trần Văn Toàn từng dạy triết học tại các đại học ở Huế, Sài Gòn và Đà Lạt trong thập niên 1960, ở Kinshasa (Congo) trong những thập niên 1960 và 1970 và ở Lille (Pháp) những thập niên 1970-1990. Ông là tác giả của cuốn Tìm hiểu triết học của Karl Marx (Sài Gòn, Nxb Nam Sơn, 1965), Xã hội và con người (Sài Gòn, Nxb Nam Sơn, 1965), Hành trình vào triết học (tái bản, Hà Nội, Nxb Tri Thức và Đại học Hoa Sen, 2009).

TP.HCM, ngày 25-12-2011

Nguồn: Tạp chí Khoa học xã hội, số 1 (161), 2012, trang 72-73